Cụm di tích Đình - Nghè Bí Giàng: Không gian văn hoá tín ngưỡng của cư dân vùng Uông Bí xưa

Cụm di tích Đình - Nghè Bí Giàng là một trong những không gian tín ngưỡng đặc sắc, gắn liền với lịch sử hình thành và phát triển của cộng đồng cư dân vùng Uông Bí xưa, nay thuộc phường Uông Bí, tỉnh Quảng Ninh. Cụm di tích Đình - Nghè Bí Giàng đã trở thành biểu tượng văn hóa tinh thần của bao thế hệ người dân, phản ánh đậm nét truyền thống thờ Thành hoàng làng của người Việt và lưu giữ những lớp trầm tích lịch sử từ thời phong kiến.

Xưa kia, các di tích trong cụm đều thuộc xã Bí Giàng, tổng Bí Giàng, huyện Yên Hưng, tỉnh Quảng Yên. Ngày nay, do nhiều lần thay đổi địa giới hành chính nên các di tích phân bổ rải rác trên các địa bàn. Trong đó, Đình Bí Giàng nằm tại khu Bí Giàng, phường Uông Bí. Nghè Bản Thổ An nằm cách Đình khoảng 300m về phía Tây, hiện chỉ còn phế tích trong một khu nghĩa địa. Nghè Vua Bí cách Đình khoảng 1,5km về phía Tây Bắc, được Nhân dân dựng lại trên nền cũ. Riêng Nghè Vua Linh nằm ở khu Quan Điền, phường Yên Tử, cách Đình khoảng 10km về phía Bắc, gắn bó mật thiết với cộng đồng người Dao nơi đây. Dù mỗi di tích nằm ở vị trí khác nhau, song trong tâm thức người dân, tất cả vẫn hợp thành một chỉnh thể thống nhất, cùng tạo dựng nên một “vòng tròn tín ngưỡng” đặc trưng của vùng đất Bí Giàng xưa.

Tên gọi của từng công trình phản ánh trực tiếp đối tượng thờ tự. Đình Bí Giàng lấy theo tên xã, là trung tâm tín ngưỡng chung của toàn tổng. Nghè Vua Bí gắn với truyền thuyết về Minh Diệu Công chúa, một nhân vật thời Lê có công dẹp loạn, trị thủy, giúp dân, được Nhân dân tôn kính như “Vua” của làng. Nghè Vua Linh thờ vị thần Thiện Đạo Cư Sỹ, thường được dân gian gọi là Vua Linh. Nghè Bản Thổ An gắn với vị thần Bản Thổ An Lạc, vị thần bảo hộ đất đai, mùa màng.

Cụm di tích thờ tới 10 vị thần, thành hoàng: gồm: Cao Sơn, Quý Minh, Chiêu đạo Anh Nghị, Chiêu Thái Minh Diệu (Minh Diệu Công chúa), Tân Đường Vị, Hạ Đường Vị, Phụ Đường Vị, Bản Thổ An Lạc, Đương cảnh Thành hoàng, Thiện Đạo Cư Sỹ (Vua Linh). Trong đó có những vị thần chung của nhiều làng Việt như Cao Sơn, Quý Minh, thường gắn với tín ngưỡng núi rừng; nhưng cũng có những vị thần riêng biệt như Minh Diệu Công chúa hay Thiện Đạo Cư Sỹ. Sự đa dạng này phản ánh một vùng đất giao thoa giữa cư dân nông nghiệp đồng bằng và cư dân miền núi, giữa tín ngưỡng dân gian và sự sắc phong chính thống của triều đình.

Các vị thần của làng Bí Giàng nhiều lần được triều đình phong kiến ban sắc phong, đặc biệt dưới các triều vua Tự Đức, Thành Thái, Đồng Khánh. Những sắc phong này khẳng định tính chính thống của tín ngưỡng, đồng thời cho thấy sự quan tâm của nhà nước phong kiến đối với những địa bàn có vị trí chiến lược như Bí Giàng - nơi từng là cửa ngõ phía Tây của vùng mỏ Quảng Ninh. Một số sắc phong hiện nay đã thất lạc, song các bản phục chế từ Viện Hán Nôm đang được lưu giữ tại Đình Bí Giàng, trở thành tư liệu quý cho nghiên cứu lịch sử, văn hoá.

Đình Bí Giàng được khởi dựng từ thời Lê. Đây là ngôi đình trung của cả tổng, quy mô lớn, là nơi diễn ra các nghi lễ chung, đồng thời là trung tâm cố kết cộng đồng. Đến năm 1960, do tác động của lịch sử, đình bị phá hủy hoàn toàn. Trong suốt nhiều thập niên, người dân chỉ còn tưởng nhớ về ngôi đình trong ký ức và qua những di vật còn sót lại. Mãi đến năm 2012, nhờ sự đồng lòng của Nhân dân cùng sự quan tâm của chính quyền, đình được phục dựng và đến năm 2016 hoàn thành.

Ngôi đình hiện nay có kiến trúc chữ Đinh, diện tích khoảng 130m² trong khuôn viên rộng 800m², quay mặt về hướng Nam theo đúng truyền thống. Tiền tế gồm năm gian, Hậu cung ba gian, xây dựng kiên cố bằng cột bê tông giả gỗ, mái lợp ngói mũi hài, bờ nóc trang trí rồng phượng chầu mặt nguyệt, bờ giải đắp hoa lá và chữ Thọ. Trước đình có cổng tam quan, bên cạnh là cây đa cổ thụ tỏa bóng, tượng chó đá đứng chầu. Tất cả tạo nên không gian linh thiêng, vừa mới mẻ, vừa phảng phất dáng dấp ngôi đình cổ truyền.

Các nghè có quy mô nhỏ hơn. Nghè Vua Bí hiện nằm trong khuôn viên một hộ dân, song vẫn giữ nguyên nếp thờ tự trang nghiêm. Nghè Vua Linh được cộng đồng người Dao họ Trương trông coi, hương khói liên tục. Nghè Bản Thổ An tuy chỉ còn phế tích nhưng trong tâm thức người dân, đó vẫn là “mảnh hồn” không thể thiếu của cụm di tích.

Đình - Nghè Bí Giàng gắn liền với những lễ hội truyền thống, từng là sự kiện văn hóa lớn nhất trong năm của cư dân vùng này. Hội đình chính diễn ra từ 13 đến 15 tháng 11 âm lịch, với các nghi lễ long trọng như rước sắc phong, rước thần từ các nghè về đình, tế lễ cầu phúc, cầu an. Phần hội sôi nổi với nhiều trò chơi dân gian, đặc biệt có phường chèo về biểu diễn phục vụ Nhân dân. Đây cũng là dịp cố kết cộng đồng, gắn kết tình làng nghĩa xóm, hun đúc tinh thần đoàn kết.

Ngoài lễ hội chính, mỗi nghè còn có ngày lễ riêng. Đình Bí Giàng tổ chức lễ cầu an vào ngày 14 - 15 tháng 2 âm lịch. Nghè Vua Bí tổ chức vào mùng 7 - 8 tháng 6. Nghè Vua Linh vào mùng 9 tháng 9. Nghè Bản Thổ An vào ngày 10 tháng Chạp.

Tuy nhiên, sau biến cố năm 1960 khi đình và nghè bị phá bỏ, các lễ hội cũng dần phai nhạt. Đến nay, việc khôi phục chỉ mới dừng lại ở quy mô hạn chế. Song chính điều đó lại đặt ra yêu cầu cấp thiết: cần bảo tồn và phục hồi đầy đủ không gian lễ hội để phát huy giá trị văn hóa lịch sử to lớn của cụm di tích.

Cụm di tích Đình - Nghè Bí Giàng có thể nhận diện rõ ba lớp giá trị:

Giá trị lịch sử: Gắn với thời Lê, khi cư dân tập trung lập làng, khai phá vùng đất mới, đồng thời cho thấy dấu ấn quản lý nhà nước phong kiến qua hệ thống sắc phong.

Giá trị văn hóa - tín ngưỡng: Phản ánh phong tục thờ Thành hoàng làng, kết hợp giữa yếu tố bản địa và sự giao thoa văn hóa miền núi - miền xuôi.

Giá trị xã hội - cộng đồng: Là nơi gắn kết tình làng nghĩa xóm, tổ chức các hoạt động hội hè, giáo dục truyền thống cho thế hệ trẻ.

Ngày nay, cụm di tích vẫn tiếp tục là địa chỉ văn hóa tâm linh quan trọng. Người dân đến đây không chỉ để dâng hương tưởng nhớ tiền nhân, mà còn để tìm lại sự an yên, gắn kết với cội nguồn. Đồng thời, đây cũng là nguồn tư liệu quý cho nghiên cứu lịch sử địa phương, góp phần khẳng định bề dày truyền thống văn hóa của Uông Bí, vùng đất cửa ngõ phía Tây Quảng Ninh.

Trải qua thăng trầm thời gian, cụm di tích Đình - Nghè Bí Giàng vẫn tồn tại như một chứng nhân lịch sử, nơi hội tụ niềm tin tâm linh và đạo lý “Uống nước nhớ nguồn” của dân tộc Việt. Việc bảo tồn, trùng tu và khôi phục đầy đủ các lễ hội gắn với di tích không chỉ lưu giữ cho người dân địa phương một phần ký ức thiêng liêng, mà còn góp phần làm giàu thêm bản sắc văn hoá của vùng đất Uông Bí hôm nay.